الحاشیه علی حاشیه الخفری علی شرح القوشچی علی التجرید (کتاب)

---

الحاشیة علی حاشیة الخفری علی شرح التجرید،رساله تجرید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی ، یکی از بهترین کتابهای کلام اسلامی است که از زمان تالیف، همواره مورد توجه علماء شیعه و سنی قرار گرفته است.

۱ - معرفی اجمالی

---

بر این کتاب شروح متعددی نوشته شده است که یکی از مهمترین آنها شرح قوشجی می‌باشد. از آنجا که قوشجی سنی مذهب بود، این شرح هم به خاطر نقدهایش و هم به خاطر تاییداتش از طرف علماء مورد توجه قرار گرفت. یکی از حواشی که بر شرح التجرید قوشجی نوشته شده است، حاشیه شمس الدین محمد بن احمد خفری از علماء قرن دهم می‌باشد. شرح او که به قسمت الهیات پرداخته، همچون دو کتاب سابق مورد توجه علماء قرار گرفته و بر آن حواشی متعددی نوشته شده است که یکی از آنها کتاب حاضر می‌باشد.
مولف به کتاب‌های فلسفی همچون شفاء ،تحصیل ،اشارات ،اسرار خفیه ،محاکمات و... استناد می‌کند. بر این کتاب (حاشیه خوانساری) حواشی و شروحی نوشته شده است که از آن جمله می‌توان به حاشیه ملا علی نوری ، حاشیه ملا هادی سبزواری و حاشیه احمد بن محمد اردکانی اشاره نمود.
تاریخ تالیف و انگیزه مولف از این تالیف مشخص نیست.

۲ - ساختار کتاب

---

چون این کتاب حواشی محقق خوانساری بر حاشیه خفری است، از ساختار منظمی برخوردار نیست. به طور کلی مباحثی که محقق خوانساری مطرح کرده در مورد اثبات واجب الوجود می‌باشد، چون حواشی خفری، بر «المقصد الثالث فی اثبات الصانع» شرح قوشجی است.
اما مطالبی که محقق خوانساری در این رابطه نوشته‌اند عبارت است از:
۱- اثبات واجب الوجود به طریق برهان حدوث
۲- اثبات واجب الوجود به طریق برهان امکان و وجوب
۳- اثبات واجب الوجود به طریق برهان حرکت
۴- اثبات واجب الوجود به طریق برهان صدیقین
۵- بحث از حدوث و قدم و اقسام حدوث به خصوص حدوث زمانی
۶- حدوث عالم و اثبات حادث بودن عالم به معانی مختلف حدوث
۷- بحث از صفات خداوند ، مانند نفی موجب بودن خداوند و اثبات قدرت حضرت حق (جل جلاله)
۸- بحث از اراده الهی
۹- بحث از عینیت قدرت الهی با اختیار او
۱۰- تعلق قدرت الهی به تمام ممکنات
۱۱- علم واجب تعالی به ذات خود
۱۲- بحث از هیولی و حقیقت آن و عدم بودن آن قبل از انضمام صورت بر آن
۱۳- بحث از حقیقت علم و معلوم
۱۴- علم تفصیلی و علم اجمالی خداوند

۳ - ویژگیها و معایب کتاب

---

۳.۱ - انتقادی بودن مطالب کتاب

اکثر مطالب کتاب بیش از آنکه بحث و تفصیل مسائل کلامی و حکمی باشد به نقد و ایراد این مباحث پرداخته است.
مولف اکثر عبارت قوشجی، خفری یا بعضی از حکماء را که مطرح و تقریر می‌کند صرفا مقدمه‌ای است برای نقد کلامشان.

۳.۲ - بررسی آراء ابراهیم بن صدر المتالهین

یکی از اشخاصی که مولف بیش از دیگران به بررسی افکار او پرداخته است ابراهیم فرزند ملاصدرا است. او از ابراهیم به بعض الفضلاء المعاصرین الفاضل المعاصر و... یاد می‌کند. مولف اضافه بر ابراهیم از آراء و نظرات دیگر حکماء هم عصر و متاخر از صدر المتالهین نیز مطالبی را نقل، نقد و بررسی می‌کند. او از عبد الرزاق لاهیجی به بعض المحققین از شیخ حسین تنکابنی به بعض الافاضل و از ملا شمسا گیلانی به بعض المحشین یاد می‌کند.
از این رو این کتاب می‌تواند در معرفی افکار این برهه از حکماء که آثار زیادی از آنها در دست نیست موثر باشد.

۳.۳ - مراتب علم خداوند

مولف مرتبه داشتن علم الهی را قبول نمی‌کند. او کلامی را از عبد الرزاق لاهیجی نقل می‌کند که مراتب علم خداوند ۵ مرتبه است: ۳ مرتبه علم اجمالی است و ۴ مرتبه تفصیلی است. از اینها ۲ مرتبه مطلقا تفصیلی، ۱ مرتبه مطلقا اجمالی و ۲ مرتبه به یک اعتبار اجمالی و به اعتبار دیگر تفصیلی است.

۳.۳.۱ - جواب مصنف

مولف می‌گوید:
اولا خداوند در علم خود از این مراتب مستغنی است. ثانیا دلیلی برای چنین مراتبی وجود ندارد و ثالثا اگر چنین مراتبی را قبول کنیم لازم است که به مراتب غیر متناهی درعلم خداوند قائل شویم.

۴ - نسخه شناسی

---

این کتاب برای اولین بار با تصحیح و تحقیق آقای رضا استادی توسط مؤتمر المحقق الخوانساری در سال ۱۳۷۸ ه. ش در قم منتشر شده است.
۱۹۰ صفحه از این نسخه ۳۷۲ صفحه‌ای به حاشیه آقا جمال اختصاص یافته است. همراه این نسخه قسمتی از متن شرح قوشجی و حاشیه خفری و در پایان حواشی ملا علی نوری و ملا هادی سبزواری به چاپ رسیده است.
این کتاب هیچ فهرستی از مطالب و دیگر اطلاعات ارائه شده نداده است و راهی برای وصول به مطالب کتاب، به جز مطالعه همه صفحات آن نیست.

۵ - پانویس

---